ماه مهر ،مهر ماه

 

                                                            بسم الله الرحمن الرحیم     

کسی گفت: چونی چنین رنج بر           به تعظیم استاد بیش از پدر؟

بگفتا: زد آن نقش آب و گِلم                    وزین تربیت یافت جان و دلم

از آن شد تن من پذیرای جان                    وزین آمدن زنده و جاودان

«جامی»

سلام برآستانه مقدس عشق و ایثار،علم و هنر و..ماه مهر،مهر ماه در منزلت علم و معلم و متعلم(دانش آموز و دانشجو) سخنها زیاد گفته شده وهرچه گفته شود بار هم هیچ نگفنه ایم این مقاله تلخیصی از مقاله(معلم رکن آموزش و پرورش-  http://www.hawzah.net) بوده که به مناسبت باز گشایی مدارس و دانشگاهها تقدیم به شیفتگان علم وادب می نمایم.

تعلیمات معلمان بشریت:

در فرهنگ لغت معلم به معنای تعلیم دهنده، آموزنده، مدرّس، آموزگار، استاد و شیخ آمده است. در اهمیت مقام معلم همین بس که پروردگار متعال نخستین معلم انسانیت است، چرا که به قول قرآن کریم خداوند تمامی اسماء را به آدم آموخت: و علّم آدم الاسماء کلّها؛ و نیز کلام وحی تأکید دارد معلم و آموزنده شما خداست: و یعلّمکم اللّه و اللّه بکلّ شی ءٍ علیم و در سوره اقرأ که به قول جمعی، آغازین سوره بود که بر رسول اکرم(ص) نازل گردید، خداوندمتعال می فرماید: الّذی علّم بالقلم، علّم الانسان ما لم یعلم و در سوره الرحمن می خوانیم: الرّحمن علّم القرآن خلق الانسان علّمه البیان.

درباره رسول اکرم(ص) قرآن می فرماید: هو الّذی بعث فی الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکّیهم و یعلّمهم الکتاب و الحکمة؛ در آیه ای دیگر تصریح گردیده است: لقد منّ اللّه علی المؤمنین اذ بعث فیهم رسولاً من انفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزکّیهم و یعلّمهم الکتاب و الحکمة

مقام و منزلت معلم:

معلم از زبان واسطه فیض الهی، در ملکوت آسمان ها عظیم خوانده می شود: «من تعلّم العلم و عمل به و علّم للّه دعی فی ملکوت السموات عظیماً» معلم مظهر اسم شریف محیی است که نفوس مستعد را به آب حیات علم احیا می کند، معلم اگر در مسیر ارزش ها گام بردارد و کارش الهی باشد در حقیقت فرزندان معنوی پرورش می دهد و از عقیم بودن بدر می آید و تا آثار وجودیش باقی است از آنها بهره مند است که ارتقای درجات نوری در نشأت ماورای طبیعت عایدش می گردد، بدون این که از پاداش عاملان به آثارش چیزی کم شود. علم شخص روح انسان و عمل ویژه بدن او در عالم آخرت است و هر کس به صورت علم و عمل خویش در سرای دیگر برانگیخته می شود و این معلم است که می تواند چنین ملکاتی را در انسا نها شکوفا سازد و آن ها را به سوی سعادت جاویدان رهنمون نماید. اگر نهال وجود طفل و نوجوانی به دست باغبانی شایسته قرار گیرد، شجره طیّبه ای پدید می آید که ثمرات نورانی و معنوی آن معلم و متعلّم را ارتقاء خواهد داد:

قدر خود بشناس و مشمر سرسری        خویش را کز هرچه گویم برتری

آن که دست قدرتش خاکت سرشت        حرف حکمت بر دل پاکت نوشت

از این جهت امام خمینی(ره) شغل معلمان را بسیار شریف دانسته و آن را در ردیف برنامه های تعلیماتی پیامبران دانسته اند و فرموده اند: «شما باید خیلی توجه داشته باشید که یک مردم عادی نیستید، شماها معلم نسلی هستید که در آتیه همه مقدّرات کشور به آن نسل سپرده می شود» و خاطرنشان ساخته اند: «معلم امانت داری است که غیر از همه امانت ها، انسان امانت اوست»

مقام معظم رهبری حضرت آیة اللّه العظمی خامنه ای متذکر گردیده اند: «حقیقت این است که معلم با بار معنایی که در این کلمه هست در همه جوامع نقش تعیین کننده دارد، زیرا در هر جامعه ای آنچه که تضمین کننده بقاء حرکت آن جامعه و در اختیار آن جامعه است، نسل های روبه رشدی هستند که اداره امور آن جامعه را در آینده بر عهده خواهند داشت. پس جهت آینده هر جامعه جهت نوباوگان آن جامعه است و نوباوگان در اختیار معلمان هستند

 

با سخنان معلم، انسان جانی تازه بدست می آورد، با شنیدن کلامش پر می گیرد و پرواز می کند و به آسمان انسانیت صعود می نماید و به سرچشمه زلال و حکمت دست می یابد، کلام معلم دیده درون را می گشاید و بصیرت آدمی را افزایش داده و ارزشهای والا را در معرض دید او قرار می دهد، تلاش معلم شوق ها را به تکاپو وا می دارد و رفتارش دل ها را خاضع و خاشع می نماید، فروغ بینش او روان شاگردان را نوازش می دهد و آنان را بنده خود می سازد، چنان که علی(ع) فرموده اند: «من علّمنی حرفاً فقد صیّرنی عبداً». در تجلیل از منزلت معلم امام صادق(ع) فرموده اند: تمامی موجودات زمین، ماهیان دریا و هر کوچک و بزرگی در زمین و آسمان برای معلّم خوب طلب آمرزش می کنند.

جواد اقتصادخواه یکی از معلمان علامه جعفری در کلاس چهارم دبستان است، علامه جعفری از وی به عنوان فردی فاضل، متدین و دلسوز نام می برد و می افزاید یک روز که در دانشگاه مشهد سخنرانی داشتم همین که پشت میز قرار گرفتم، از دور فردی را دیدم که آشنا به نظر می رسید، دقت کردم دیدم آقای جواد اقتصادخواه است وقتی قیافه ایشان را دیدم به جهت احساس احترام چند دقیقه ای نتوانستم سخنرانی کنم.

شهید مطهری از استاد خویش علامه طباطبایی با احترام و تجلیل فراوان سخن می گفت و در برخی از سخنرانی ها و نوشته ها از وی به عنوان استادناالکرام علامه طباطبایی روحی فداه یاد می کند.

خصلت های معلمان:

چنین نیست که هر کس قوت حافظه و انبار کردن و تحویل دادن اصطلاحات و محفوظات علمی و ادبی را بدست آورد و آن ها را به فراگیران انتقال داد، معلم است و منزل و مقام معنوی و شایستگی های روحانی را به خویش اختصاص داده است، دانش اکتسابی اگر با ایمان، درست کرداری و راست گفتاری حکیمانه مقرون نباشد نه تنها سرچشمه هدایت و رشد نخواهد بود بلکه مایه ضلالت است. و مایه تکبّر، سرمایه خودنمایی، خودستایی و فضل فروشی قرار می دهند و جاهلانه می گویند ما مدرک بالا هم داریم! در حالی که درک پایین تری دارند، علمی که مقصودش تحصیل امور دنیوی، ریاست طلبی و صدرنشینی کاذب و فخر فروشی بر مردمان جامعه باشد در واقع علم نیست بلکه جهالتی است در پوستین علم و دارنده اش جاهل عالم نماست، علم حقیقی باید مایه صفای روح و روشنایی ضمیر باشد و تیرگی های دل و جان را زایل کند، خیر و برکت و صلاح و نیکی به همراه دارد و نفاق، بخل و حسد را محو می سازد و صاحبش را فروتن و عاری از هرگونه عجب، داعیه داری، گزافه گویی و لاف زدن و خود ستایی می نماید معلم نیز باید دانشی را تحصیل نماید و به دانش آموزان بیاموزد که مایه آمادگی، آرامش درون، سکینه قلب  اشان گردد.

1ـ پاکیزگی و آراستگی ظاهر: شایستگی معلم باید در تمام مظاهر وجودش پدیدار باشد یعنی سیما، طرز سخن گفتن و گفتارش نمایانگر اهلیّت او باشد، تناسب بدنی، سلامتی فیزیکی و روانی، پاکی، نظافت و طهارت ظاهری بر عملکرد معلم و رابطه مستقیم او با شاگردان اثر می گذارد انبیاء پاکیزه و طاهر بودند و خداوند خطاب به رسولش می گوید: «وثیابک فطهّر»

2ـ توانایی علمی: معلم باید در سطحی از معلومات و معارف باشد که بتواند پاسخ گوی سؤالات دانش آموزان باشد و نیز مشکلات رفتاری آن ها را به شیوه ای حکیمانه حل کند، با تدبیر، هوشیاری و فراست بر حسب تفاوت ها و استعدادهای دانش آموزان مبانی فکری و علمی را مطرح نماید معلّم باید بر مطالبی که تدریس می نماید احاطه علمی داشته و با وسعت نظر و سعه صدرتسلط کلاس از دستش خارج نشود.رسول اکرم(ص) با آن مقام ملکوتی و معنوی وقتی مشاهده کرد در مسجد دو کلاس تشکیل شده است که در یکی علوم اسلامی می خوانند و در دیگری به دعا و نیایش مشغولند فرمود: هر دو در مسیر خیرند امّا من برای تعلیم برانگیخته شده ام پس در کنار دانش آموزان نشست.

3ـ اخلاق و رفتار شایسته: معلمی که خوش خلقی و رأفت را روش خود قرار می دهد دانش آموزان را به سوی خود جذب می نماید، کلاس درسش شیرین و در حضور او، فراگیران احساس آرامش و امنیت روانی می کنند، چنین همدلی و صمیمیت از یک سو باز دهی آموزشی را بالا می برد و از طرف دیگر بر دانش آموزان اثر می گذارد علاقه مند می شوند معلّم سخت گیر که کلاس خود را به یک پادگان نظامی تبدیل کرده است و برخود می بالد در کلاس من دانش آموزان حق نفس کشیدن هم ندارند! در وهله اول میزان اعتماد به نفس و سلامتی روانی فراگیران را دچار مخاطره می سازد، کلاس او تلخکام و توأم با شرنگ می گردد، شاگردان نسبت به درس او رغبتی نشان نمی دهند و حتی از مدرسه گریزان می گردند و احتمال دارد ترک تحصیل نمایند در صورتی که به قول شاعر:

درس معلم ار بود زمزمه محبتی                جمعه به مکتب آورد طفل گریزپای را

می رود از سینه ها در سینه ها                    از ره پنهان صلاح و کینه ها

صحبت صالح تو را صالح کند                 صحبت طالح تو را طالح کند

وظایف معلمین عزیز:

1ـ ایجاد انگیزش در فراگیران: انگیزه تابعی از چند عامل می باشد: انتظارات هنگام ارزیابی، میزان اختیارات، ماهیت فعالیت کلاسی، انگیزش درونی از تمایلات دانش آموز ناشی می گردد و انگیزش بیرونی به شرایطی که در محیط وجود دارد، وابسته است، این دو می توانند اثرات متفاوتی بر احساس های فردی دانش آموزان در فعالیت های درسی، خلاقیت و شکوفایی استعداد آنها اثر بگذارد، وقتی افراد به این واقعیت برسند که خود انگیخته و شایسته اند، انگیزش تحقق می یابد و این موضوع یک مسأله روان شناختی بوده و به موقعیت های متفاوت بستگی دارد در واقع افراد زمانی به طور بیرونی برانگیخته می شوند که به خاطر پاداش و اجتناب از موقعیت منفی به کاری اقدام کننده، در مقابل بر انگیختگی زمانی درونی است که اشخاص به دلیل تمایل درونی به انجام دادن موفقیت آمیز تکلیف، به آن عمل کنند بدون توجه به این که با پاداش و تنبیهی همراه باشد و دانش آموزان زمانی به این رویکرد علاقه بروز می دهند که احساس شایستگی کنند و معلم باید چنان محیطی بیآفریند که تصورات شاگردان را از شایستگی و کنترل خود افزایش دهد.

2ـ مراقبت های رفتاری: معلمان باید فرصت های زندگی را غنیمت شمرده و از لحظه های عمر استفاده بهینه ببرند، از فصاحت کلام، بلاغت و مبانی تعلیم و تربیت بهره کافی بدست آورند در شیوه هایی که اتخاذ می کنند روش اعتدال را پیش گیرند و از افراط و تفریط بپرهیزند، در برخورد با دانش آموزان و در هنگامی که با مشکلات و ناگواری های آموزشی روبرو می گردند خشم و غضب را تحت کنترل عقل خویش گرفته و برخوردهای منطقی، برهانی و متین را جایگزین تصمیم گیری های عجولانه و هیجانی بنمایند، برای شاگردان نمونه عقل و وقار باشند و ذهن آنان را برای درک مسایل آموزنده با استفاده از بهترین و نزدیکترین راه و روش آماده سازند و از احتمالات بعید و تکلّف آمیز، دوری کنند .به دانش آموزان یاد دهند که چگونه مفاهیم علوم را درک کنند، پیرامون آنها اندیشه نمایند، درباره مضامین درسی بحث کنند و عادت کنند در این خصوص خود پژوهش نمایند.

3ـ تشویق و تنبیه: در مسیر آموزش و پرورش و هر حرکت تربیتی و ارشادی تشویق و تنبیه امر لازمی به نظر می رسد، انسان نیز بطور غریزی از تشویق، حمایت و پاداش لذت می برد و از مجازات، تنبیه و جریمه روی گردان است، جایزه دادن، ستایش و تقدیر، احترام و ابراز علاقه و حمایت های عاطفی از اموری هستند که دانش آموزان را به سوی تلاش های آموزشی و پرورشی سوق می دهد. در فرهنگ اسلامی نیز این اصل مطرح است و مفاهیمی چون بشیر و نذیر، سختی و آسانی(عسر و یسر)، دوزخ و جنّت مجازات های قضایی، جزایی و جنایی، سود و زیان، کفاره گناهان، بیم و امید، مکافات عمل از جنبه تنبهی حکایت دارد.

روان شناسی امروز و نیز یافته های تربیتی تنبیه بدنی را نهی نموده اند. البته جدّیت و قاطعیت، حسابی جداگانه دارد کارنکو می نویسد: در مورد کیفیت ابراز محبت، تنبیه، صدور دستورات، تشویق، دادن انواع امتیازات، اغماض و گذشت و سخت گیری ها، زیاده روی هایی به چشم می خورد اما وقتی گفتگو از روش تربیتی است باید تمام این اشکال جای خود را به موازینی بدهند که جنبه اساسی تر، یگانه تر و ضروری تر دارند، مربیان باید تا آنجا که امکان دارد روش آرام، یک نواخت و محبت آمیزی پیش گیرند ولی در عین حال در کار خویش متین و جدّی باشند، معلمان می توانند هر قدر که امکان دارد با دانش آموزان خود مهربان شوند اما باید سیر آموزش به گونه ای برنامه ریزی گردد که شاگردان در اجرای دستورات و تکالیف آنها هیچ گونه مسامحه و کوتاهی نکنند و نظارت، بررسی، مراقبت و ارزشیابی مستمر می تواند توأم با برخوردهای عاطفی اجرا گردد ، حضرت علی(ع) می فرماید: زیادی روی در ملامت آتش لجاجت را شعله ور می سازد. بنابراین باید کوشید تنبیه و انتقاد از دانش آموز به صورت کنایه ای، تعریضی و غیرعلنی باشد در غیر این صورت موجب پرده دری، خلاف کاری افزون تر و جرأت بیشتر متعلّم در کوتاهی از وظایف می گردد.

4ـ تدریس سودمند: معلم برای بیان مطالب علمی، آموزشی و اصولی لازم است از عبارت پردازی های خسته کننده و ساختگی پرهیز نماید و از کلمات ساده، روشن و قابل درک استفاده کند. حضرت علی(ع) فرموده اند: بهترین کلام آن است که از حسن نظام برخوردار بوده و عموم مردم و خواص آن را بفهمد و نیز به فرمایش آن امام همام، کلامی بهتر است که مستمعین برای درک آن به زحمت و مشقت نیفتند.

ضرورت دارد معلم ضمن تقویت رفتار مناسب داخل کلاس و پروردن محتوا در جریان دروس، موضوع را به معلومات و تجارب قبلی شاگردان متصل کند، شاگردان را تشویق می نماید که همکارانه تلاش نمایند و به یکدیگر یاری دهند، بدون نگرانی سؤال نمایند و در دروس سهیم گردند. معلمان توانمند احساس هدف مندی مدرسه رفتن و درس خواندن جدی و نیز استفاده بهینه از فرصت بدست آمده را به شاگردان گوشزد می کنند.

قدر دانی از تلاش معلمان گرانقدر:

وقتی رسول اکرم(ص) تأکید می فرماید که من معلم برانگیخته شدم و حضرت علی(ع) فرموده است: هر کس به من سخنی آموزد مرا بنده خویش ساخته است و چون عبدالرحمن سلمی به فرزند امام حسین(ع) سوره حمد را آموزش داد آن فروغ اصالت علاوه بر پول نقد و پارچه ای که از راه حق شناسی به معلم طفل داد، دهان آموزگار را از مروارید پر نمود، برخی افراد از این همه عطا تعجب نمودند و دلیلش را خواستند، خورشید عاشورا فرمود: کجا پاداش مالی با آموزش این معلم برابری می کند. این نمونه های مستند مقام و میزان تلاش آموزشی و پرورشی معلم را به اثبات می رساند امّا.

قدر مجموعه گل، مرغ سحر داند و بس که نه هر کو ورقی خواند و معانی دانست

شالوده و پایه آموزشی و تربیتی یک دانش آموز را معلم پی ریزی می کند و از این جهت پایگاه اجتماعی و فرهنگی معلم در میان سایر اقشار جامعه باید شامخ و رفیع باشد. حفظ حرمت و شأن معنوی معلمان توسط اولیای دانش آموزان، شاگردان و دست اندرکاران و برنامه ریزان امر تعلیم و تربیت در واقع گرامی داشتن معماران فکری و احیاء کنندگان جان های مستعدی است که نوباوگان را با ذهنی سرشار از عشق و امید به سوی چشمه معارف و مکارم رهسپار می سازند و بدین گونه جامعه با چنین اهتمامی از فروغ بیکران دانش و اندیشه منور می گردد:

گر جسم و جان فدای معلم کنی رواست  تعلیم و تربیت به جهان کار انبیاست

شأن و منزلت معلمی همان گونه که مقام معظم رهبری تصریح فرموده اند، اقتضا می کند که به معلم و مسؤولیت خطیرش با بصیرت و اعتبار خاصی نگریسته شود، بزرگداشت معلم در روز و هفته خاصی بدین مناسبت و نیز تکریم از مقامش در سخنرانی های مسؤولین، نمی تواند قدردانی واقعی و راستین از زحمات این قشر مخلص و سخت کوش باشد، معلمانی که علیرغم مشکلات فراوان از قبیل کمبود امکانات آموزشی، تنگ نظری های عده ای از برنامه ریزان آموزشی، تراکم زیاد دانش آموزان،مشکلات معیشتی و...در سنگر تعلیم و تربیت عاشقانه خدمت می کنند شایسته کرنش و پرستش اندو شایسته است که حرمت و منزلت این قشر فهیم و تلاشگر و انسان سازهمیشه از تمامی جهات حفظ گردد.

با احترام.حسین صفیخانی