دین قوُروُموُ (1)
دین، اینانج اولقوُسوُنا (2) دایانیر. سوسیولوژی (3) دینسل اینانجلاری و نورملاری بیر اولقوُ اولاراق؛ اینجهلهمَهیه چالیشیر. سوسیولوژی بو دینسل اینانجلارین و نورملارین دوغروُلوُغوُیلا و یالنیشلیغیایلا ایلگیلنمز. سوسیولوژی دینی بیر قوُروُم اولاراق اَله آلیر و اؤتهکی(4) قوُروُملارلا اولان ایلیشکیلرینی آراشدیریر.
دین هر بیر دؤنمده بیرئیلری (5) و توپلوُملاری ائتکیلهین اَن اؤنملی قوُروُملاردان بیری اولموُشدوُر. دینی اولمایان هئچ بیر توپلوُمدا (6) گؤرولمهمیشدیر.
دین، توپلوُمسال یاشامدا، بیرئیلرین بعضی داورانیشلارینی اولوُملوُ (7) قارشیلاییب؛ او داورانیشلارین تکراری اوچون تشویق ائدیب و ثواب اولاراق قبول ائدرهکن بعضی داورانیشلارینی ایسه اولوُمسوُز(8) و سوُچ (9) اولاراق؛ قبول ائدهرک او داورانیشلارین یاپیلماسینی یاساقلار.(10)
بو یؤنویله دین، بیرئیلرین داورانیشلارینین توپلوُموُن دهیر(11) یارقیلارینا اوُیقوُن (12) اولماسینی ساغلار.(13)
سوسیولوژینین بوتونلشدیریجی ایشلهوی (14) اَن آچیق شکیلده، دینی عبادت و آیینلرده گؤرولمکدهدیر. توپلوُمجا اورتاقلاشا(15) یاپیلان عبادت، آیین و تؤرهنلر (16) قوُروُپ روُحوُنوُ گلیشدیرهرک بیرئیلر آراسینداکی توپلوُمسال قایناشماغی ساغلار.
دین یولوُیلا وجدان دوُیقوُسوُ گلیشن اینسان آیری اینسانلار و توپلوُمسال قوُراللارا (17) داها دوُیارلی (18) اوُلوُر. بوُ ندنله دین، بیرئیلرین وجدانینا یاپدیغی ائتکیایله (19) توپلوُمسال کنترلون ساغلانماسینا قاتقی (20) یاپار.
۱- دینین ایشلهولری
۱-۱- دین، اینسانا گوج و گووهن (21) وئرهرک؛ ایچ توختاقلیغینی ساغلار. بئلهجه دین اینسانلارین پسیکولوژیک یؤندن (22) راحاتلامالارینی ساغلار.
۱-۲- توپلوُمسال کنترل آراجی (23) اولاراق؛ توپلوُموُن بوتونلشمهسینه قاتقی ساغلار.
۱-۳- توپلوُموُن اورتاق دهیرلرینه خطاب ائتدیییندن بیرئیلر آراسی دایانیشمایا (24) قاتقی یاپار.
۱-۴- بیرئیلره، توپلوُمدا قبول ائدیلن داورانیشلاری گؤسترهرک و بیر تاخیم(25) قوُراللار قوُیاراق؛ بیرئیین توپلوُما اوُیوُم(26) ساغلاماسیندا یاردیمجی اولوُر.
۱-۵- توپلوُمسال(27) کولتورو (28) اولوُشدوُران و گلهجک قوشاقلارا (29) آخیدان(30) ائتمنلردن (31) بیریدیر.
۲- دینی اینانج چئشیدلری (32)
۲-۱- توتئمیزم: اَن ایلکَل (33) دینی اینانج(34) شکلیدیر. توتم اینانجی قوُتسال (35) ساییلان بیر حئیوان، بیتکی یوخسا جانسیز بیر نسنهیه (36) اینانماق و تاپینماقدیر.(37) توتم بیر قبیلهنین آتاسی اولاراق؛ قبول ائتدیگی و آدینی داشیدیغی بیر حئیوان، بیتکی یوخسا جانسیز نسنهدیر. بو توتم قارتال، قوُرد و آیی اولا بیلدییی کیمی؛ یاغیش کیمی شئیلرده اولا بیلیر.
۲-۲- فئتیشیزم: اینسانلارین ایچینده بؤیوسل(38) گوج اولدوُغوُنا ایناندیغی نسنهلره صاحیب اولماق ایستهمهسی و یا اونلارلا ایلیشکیده بوُلوُناراق؛ اوُغوُر گتیرهجهیینه اینانماسی و تهلوکهلردن قوروُدوُغوُنا (39) اینانماسیدیر. فئتیشیزم بیر شخصه عاییددیر؛ تاپینیلاجاق شئ او شخصه عاییددیر.
۲-۳- آنیمیزم: روُحا تاپینماق آنلاملارینا گلیر. دوغادا(40) کی بوتون وارلیقلارین بیر روُحا صاحیب و جانلی اولدوُغوُنا اینانماقدیر. آنیمیزم روُحوُن اؤلدوکدن سونرا، وار اولدوُغوُنا دوشونجهسیایله ایلک اولاراق اورتایا چیخمیشدیر. آنیمیزمده روُحوُن اینسانلارین اطرافیندا گزدییینه و اونلارا مداخله ائتدییینه اینانیلیر. بو ندنله بو روُحلارا آداقلار(41) آدانیلیر.(42) قوُربانلار کسیلیر و دوعالار ائدیلیر و اوخوُنوُر.
۲-۴- ناتوریزم: دوغا گوجلرینه تاپینماق اینانجیدیر. بو اینانج، اینسانلارین دوغال اولایلار قارشیسیندا حیرت، سایقی و قوُرخوُ دویقوُلارینی گؤسترمهسیایله باشلامیشدیر. آی، اوُلدوُز، گونش، آتش (اود) کیمی وارلیقلارا اینانیلمیشدیر.
۲-۵- پولیتئیزم (Politeism): چوخ تانریچیلیقدیر. اینسانلار سیتهلر(43) حالیندا یاشاماغا باشلایینجا؛ اینسانلار بیردن چوخ، تانرییا اینانماغا باشلادی و بوردا چوخ تانریچیلیغی اورتایا چیخارتدی.
۲-۶- مونوتئیزم(Monoteism): تک تانریچیلیقدیر. ائورهنی(44) یارادان و یؤنهتن (45) تانرینین وارلیغی ساوونماق(46) تئایزم Teism، تانرینین وارلیغی قبول ائتمهین گؤروشه ایسه آتئایزم Ateism دئییلیر.
۳- دین و لائیکلیک
گئنل آنلامدا لائیکلیک، عقلی دوشونجهایله دینی دوشونجهنین آیریلماسیدیر. سیاسی معنادا لائیکلیک، سیاسی بیر قوُروُلوُش اولان دؤولتی، دین قوُراللارینا دایاندیرمایان و شخصلرین دینسل اینانج و تاپینما اؤزگورلوکلرینی اینانج و دین فرقی گؤزتمهکسیزین گووهنج آلتینا آلان بیر سیستئمدیر. یعنی دؤولت ایشلریایله دین آلانینین(47) بیر-بیرلریندن آیریلمالاری دئمکدیر.
فرانسیز دئوریمیایله یوکسهلن لاییکلییین «دین آزادلیغی و دین-دولت ایشلرینین آیریلیغی» اولاراق ایکی جبههسی واردیر. بیر دؤولتین لائیک اولا بیلمهسی اوچون، او دؤولتده دین آزادلیغینین تانینمیش اولماسی و گوونجه و عبادت آزادلیقلارینا دایانیر. اینانج آزادلیغی، شخصین ایستهدییی دین سئچه بیلهجهگی آنلامینا گلیر.
لائیکلییین ایکینجی جبههسی دین و دؤولت ایشلرینین آیریلیغیدیر. بیر دؤولتده، دین و دؤولت ایشلرینین آیریلدیغینی دئمک اوچون، دؤولتین رسمی بیر دینینین اولماماسی، دؤولتین بوتون دینلر قارشیسیندا ائشیت داورانماسی، دین قوُروُملاریایله دؤولت قوُروُملارینین بیر-بیریندن آیری اولماسی و حقوق قوُراللارینین دین قوُراللارینا اوُیما مجبورییتینین اولماماسیدیر. لائیک دؤولتلرده شخصین ایستهدییی دینه و اینانجا صاحیب اولماسی دؤولتین ائتکیسی ائشیییندهدیر. لائیک دؤولتده دین، شخصلرین وجدانلارینا بوراخیلیر. لائیک دؤولتده دین، دؤولتین قوُروُلوُشوُنا و یؤنهتیمینه حاکیم اولانماز.
لائیک دؤولت یؤنهتیمینده بوتون دوزهنلهمهلر(48) حقوق قوُراللارینا گؤره یاپیلیر و بوتون وطنداشلار یاسا (49) اؤنونده ائشیتدیرلر.(50)
***************
1- قوُروُم = نهاد- ساختار
2- اولقوُ = پدیده
3- سوسیولوژی=[sos[i]yoloi] = علمی که به مطالعۀ روابط بین افراد، گروهها و طبقات اجتماعی میپردازد؛ جامعهشناسی.
4- اؤتهن= گذشته – قدیمی
5- بیرئی = فرد
6- توپلوُم = جامعه – اجتماع
7- اولوُملوُ = مثبت - پوزیتیو
8 – اولوُمسوُز = منفی – نگاتیو
9- سوُچ = گناه – بزه
10- یاساق = ممنوع
11- دهیر = ارزش
12- اوُیقوُن = تناسب – متناسب
13- ساغلاماق = تصحیح کردن – سالم سازی
14- ایشلهو = کارکرد
15- اورتاقلاشا = مشترک – مناسک جمعی
16- تؤرهن= مراسم
17- قورال = قوانین - مقررات
18- دویار = محسوس
19- ائتکی = تاثیر
20- قاتقی = مشارکت کردن
21- گووهن = امنیت – اعتماد
22- یؤن = مسیر - طریق
23- آراج = وسیله – واسطه
24- دایانیشما = استقامت
25- تاخیم = دسته – گروه – تیم
26 – اوُیوُم = هماهنگی
27- توپلوُمسال = اجتماعی
28- کولتور = فرهنگ
29- قوشاق = نسل
30- آخیدان = منتقل کننده – ساری و جاری کننده
31- ائتمن = عامل موثر
32- چئشید= نوع
33- ایلکَل = ابتدایی
34- اینانج = باور
35- قوُتسال= مقدس
36- نَسنه = شیء – چیز
37- تاپینماق = تعظیم - عبادت
38- بؤیوسل = بزرگ انگاری- بزرگ مرتبه
39- قوروُماق = محافظت کردن.
40- دوغا = طبیعت
41- آداق = لقب- نامزد
42- آدانیلماق = نامگذاری کردن.
43- سیته = سایت - سلول
44- ائوره = کائنات
45- یؤنهتن = مدیریت کننده
46- ساوونماق = نگهبانی کردن- تهذیب
47- آلان = عرصه – نهاد – باند
48- دوزهن = نظم - مقررات
49- یاسا = قانون
50-ائشیت = برابر - متوازن