قزوین آذربایجان

                                                قزوین

استان قزوین و ترکهاى این استان (که تا سالهاى اخیر بخشى از استان زنجان بود) همانگونه که در فوق ذکر شد از ارکان زبان ترکى و فرهنگ آذربایجانى در کشور بشمار مىرود و از جمله درایجاد حکومت خودمختار ملى آذربایجان و حیات آن (سالهاى 1324-1325) نقش تعیین کننده اى داشته است. بعد از سال 1326 نیز دبیر فرقه دمکرات آذربایجان شاهزاده قزوینى٫ عبدالصمد کامبخش بوده است. امروز نیز علاوه بر انتشار نشریات ترکى زبان در این استان ظهور بزرگترین مراکز صنعتى این خطه لاینفک آذربایجانى با نامهاى کور اوغلو و آذربایجان و غیره نشان دیگرى از وابستگى هموطنان ترک این استان به فرهنگ ملى ترکى و آذربایجانى خویش است.
استان آذربایجانى قزوین و ترکهاى ساکن در آن٫ پس از دهها بار انتزاع و ادغام و تقسیم و انضمام وغیره بالاخره از ایالت آذربایجان و توده ترک شمال غرب کشور جدا شده و مستقیما به مرکز وابسته شده است. آخرین بار در سال 1376 انگیزه انتزاع شهرستان تاکستان از استان زنجان و ضمیمه گشتن آن به استان قزوین ٫ به شکل وجود مشترکات متعدد طبیعی ، اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و پیوندهای قومی با استان مذکور اعلام شده است.

گویشهای كنونی آذری

با وجود تضعیف زبان ایرانی آذربایجان از زمان غلبه مغول، گویشهای آن زبان به طور كامل از میان نرفته، بلكه هنوز به طور پراكنده و اغلب با نام تاتی با آنها سخن میگویند. این گویشها از شمال به جنوب به اجمال عبارتاند از:

1-کرینگان از روستاهای دیزمار خاوری از بخش ورزقان شهرستان اهر؛2- كلاسور و خوینهرود از روستاهای بخش كلیبر شهرستان اهر؛ 3- گلین قیه از روستاهای هرزند از بخش زنوز شهرستان مرند؛ 4- عنبران از بخش نمین شهرستان اردبیل؛ 5- بیشتر روستاهای بخش شاهرود خلخال؛ 6- شماری از روستاهای طارم علیا؛ 7- روستاهای اطراف رامند و جنوب غربی قزوین؛ 8- تالش از اللهبخش محله و شاندرمین در جنوب، تا تالش شوروی سابق در شمال كه اصولاً به زبانهای تاتی آذربایجان بازبسته اند

پیش از تشکیل دولت صفویه چندین طایفة چادرنشین ترک و مغول در دشتهای قزوین و ری و شهریار به سر می بردند (فریومدی ص 344 اولیاءالله ص 192ـ194 مرعشی ص 44).

اشعارى از ديوان تركى قربانعلى احمدى از روستاى چنگره خرقان٬ استان قزوين   
ايلين آخر چارشنبه‏سي اولاندا
دامدا اوت ياندوروب الوولاناندا
اوت اوستوننن سيخليب آتولاندا 
اوجان سسله نه رديك سايا مايا 
قليچ قان دوشه جك آششاقو چايا

زبانشناس باستان شناس روبرت دانكوف در مقاله خويش بنام "ادبيات قاراخانيان و آغاز فرهنگ ترك-اسلامى" (٣) میگويد :"افراسياب "خاقان" بود٫ بنيادگزار خاندان سلطنت "خان"ها٫ "تگين" ها و "تريم" ها٫ و پدر قاز٫ بارمان٫ و بارس قان كه هر كدام به نام خويش شهرى پى افكندند....شهرى كه به اسم "قاز" نامگذارى شد شهر قزوين در ايران٫ كه اصل آن "قاز اوينو" (به تركى بازيگاه قاز) میباشد٫ است".
يكى از استانهاى جديدالتاسيس آذربايجانى و ترك نشين شمالغرب ايران استان قزوين میباشد. استان قزوين حلقه رابط بين دو بخش ترك نشين شمالى (در زنجان و بخشهاى ترك نشين مجاور گيلان) و جنوبى (بخشهاى مجاور ترك نشين در استانهاى تهران٫ مركزى٫ همدان و قم) آذربايجان است. اين استان محل سكونت مليتهاى مختلفى از فارس و كرد و لر و گروههاى مختلف تاتى زبان مىباشد٫ با اينهمه اكثريت مطلق جمعيت اين استان را تركها تشكيل مىدهند (١)٫ در واقع به جز حاشيه اى در شمال- شرق استان (سه بخش رودبار الموت٫ رودبار شهرستان و طارم سفلى و محتملا بخش مركزى شهرستان تاكستان) اكثريت مطلق نفوس ديگر نواحى اين استان يعنى بين 75%-80% از سطح استان قزوين (بخشهاى مركزى و آوج شهرستان بويين زهرا٫ بخشهاى خرمدشت و ضياء آباد و محتملا مركزى شهرستان تاكستان و بخشهاى مركزى و آبيك شهرستان قزوين) ترك نشين میباشد

در خود شهر قزوين كه تا آغاز قرن بيستم٫ حتى به اعتراف قوميتگرايان افراطى فارس و نژادپرستان آريايى نيز٫ زبان غالب آن تركى بوده است (٢)٫ امروز به دو زبان فارسى و تركى صحبت مىشود. بيشتر فارس زبانان اين استان -بدون در نظر گرفتن تركهايى كه از سده 15-16 ميلادى به بعد پيوسته فارس زبان شده اند- نسل اول و دوم تركهايى هستند كه در نتيجه سياستهاى زبانى دولت ايران در سده اخير٫ آغاز به تكلم به زبان فارسى نموده اند. بخش كوچكى نيز كارمندان و ماموران فارس مىباشند كه به اين استان مهاجرت كرده اند.
استان امروزى قزوين يكى از قديمىترين نواحى اسكان تركهاى باستانى در ايران همچنين محل اسكان پىدرپى گروههاى تركى متاخر بوده است. قزوين در تاريخ سياسى و فرهنگى آذربايجان نيز جايگاه ويژه اى داشته و به مدت بيش از 50 سال پايتخت سياسى و فرهنگى امپراطورى آذرى صفوى بوده است. 
استان آذربايجانى قزوين كه حلقه رابط بين بخشهاى شمالى آذربايجان (استان هاى زنجان و اردبيل و آذربايجان شرقى و آذربايجان غربى) و بخشهاى جنوبى آذربايجان (بخشهاى ترك نشين و آذربايجانى استانهاى همدان٬ مركزى٬ تهران و قم) است٬ متاسفانه در راستاى سياستهاى يكسانسازى- فارسسازى٬ تجزيه ارضى آذربايجان و پاكسازى هويت آذربايجانى-تركى و پس از براه انداختن جنگ زرگرى بين زنجان و قزوين٬ از استان زنجان-كه خود باز در راستاى همين سياستها- قبلا از ديگر استانهاى آذربايجانى جداشده بود- تجزيه و در قلب واحد ادارى-سياسى نوى مستقيما به مركز وابسته شده است.

4- قزوين: كلمه قاز-قاد-كاس-كاد در تركى و ديگر زبانهاى آلتايى به معنى صخره٫ كوه صخره دار٫ شيب تند میباشد. اين كلمه (ريشه كلمه "قايا=قيه"ى تركى امروزى به معنى صخره) در ريشه شناسى كلمه "قفقاز" نيز پيشنهاد شده است. علاوه بر آن "كاس" نام طائفه اى باستانى است كه از جمله در تشكل تبارى خلق تركى قزاق كنونى نيز اشتراك داشته است.
بر طبق روايات تاريخى ديگرى نيز٫ "كوز- قاز " نام دختر افراسياب "خاقان" بنيادگزار خاندان سلطنت "خان"ها٫ "تگين" ها و "تريم" ها٫ و پدر قاز٫ بارمان٫ و بارس قان كه هر كدام به نام خويش شهرى پى افكندند مىباشد. شهرى كه به اسم "قاز" نامگذارى شد شهر قزوين در آذربايجان ايران٫ كه اصل آن " كاز اوينى- قاز اوينو" (به تركى بازيگاه قاز) مىباشد است٫ زيرا كه وى در آنجا ساكن بود و بازى مینمود.