فصل 6: صراط

فصل 6: صراط

خداوند سبحان فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ظَلَمُوا لَم یَکُنِ اللَّهُ لِیَغفِرَ لَهُم وَ لا لِیَهدِیَهُم طَرِیقاً* إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ» «1»

و «احشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ أَزواجَهُم وَ ما کانُوا یَعبُدُونَ* مِن دُونِ اللَّهِ فَاهدُوهُم إِلی صِراطِ الجَحِیمِ* وَ قِفُوهُم إِنَّهُم مَسؤُلُونَ* ما لَکُم لا تَناصَرُونَ» «2».

پس جهنم را راهی است که ظالمین و ازواجشان (شیاطین) را بدان هدایت خواهد کرد. اینکه مراد از «زوج» همان شیطان است، از این سخن الهی فهمیده می شود: «فَوَ رَبِّکَ لَنَحشُرَنَّهُم وَ الشَّیاطِینَ ثُمَّ لَنُحضِرَنَّهُم حَولَ جَهَنَّمَ جِثِیًّا- تا آنجا که- وَ إِن مِنکُم إِلَّا وارِدُها کانَ عَلی رَبِّکَ حَتماً مَقضِیًّا* ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوا وَ نَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیها جِثِیًّا» «3».

بنابراین، همانطور که این آیات دلالت می کنند، منظور از «صراط» راهی است که بر روی جهنم و یا در داخل آن کشیده شده، زیرا در این آیات خدای سبحان به «ورود» بدان و «ترک» و «نجات» خبر می دهد، و در موضعی دیگر خبر از «پرشدن حتمی» جهنم: «وَ لَو شِئنا لَآتَینا کُلَّ نَفسٍ هُداها وَ لکِن حَقَّ القَولُ مِنِّی لَأَملَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجمَعِینَ» «4»

راهی که بر سرتاسر جهنم کشیده شده، ممرّ همه خلایق از بد و خوب خواهد بود که البته کسانی که پرهیزکارند نجات می یابند و ظالمین در آن رها می شوند. باید توجه داشت که در این آیات، لفظ ظلم تکرار شده و همین طور معنای ظلم با الفاظی دیگر در قرآن مکرر آمده است مثل: «الَّذِینَ طَغَوا فِی البِلادِ» «5» که طغیان یعنی افراط در ظلم و استکبار. «فَأَکثَرُوا فِیهَا الفَسادَ* فَصَبَّ عَلَیهِم رَبُّکَ سَوطَ عَذابٍ* إِنَّ رَبَّکَ لَبِالمِرصادِ» «6» و «إِنَّ جَهَنَّمَ کانَت مِرصاداً».

ظلم یا تفریط در حق مردم است یا تفریط در حق نفس و یا تفریط در حق خداوند که واقع آن حق، همان ولایت اولیای خداوند است. همه این امور در اثر پیروی از شیطان و هوای نفسانی، حاصل می گردد و ریشه آن فریفتگی انسان به زینت حیات دنیا و دلبستن به اوهامی است که مجموعاً نظام تمدّن نامیده می شود؛ یعنی همیاری(تناصر) با اوهامی که رنگی از حقیقت به خود ندارند. و شاید هم مطلب مورد سؤال در عبارت «وَ قِفُوهُم إِنَّهُم مَسؤُلُونَ* ما لَکُم لا تَناصَرُونَ* بَل هُمُ الیَومَ مُستَسلِمُونَ» همین باشد.

از آنچه گذشت معنای روایات باب روشن می گردد. از جمله روایاتی که در تفسیر قمّی در ذیل آیه شریفه «وَ جِیءَ یَومَئِذٍ بِجَهَنَّمَ» از امام باقر علیه السلام نقل می کند که فرمود:

«هنگامی که این آیه «وَ جِیءَ یَومَئِذٍ بِجَهَنَّمَ» نازل گشت، از رسول خدا صلی الله علیه و آله درمورد آن استفسار شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: روح الامین (جبرئیل) خبرم داد که آنگاه که خداوند یکتا (که جز او خدایی نیست) همه خلایق را در روز حشر گرد آورد، و اوّلین و آخرین را مجتمع ساخت، جهنم را در حالی که با هزار زمام (لگام) کشیده می شود حاضر می سازد: هر زمامی از آن را صد هزار ملائکه از فرشتگان غلاظ و شداد گرفته اند. جهنم را چنان حرکت و فریاد و غضبی است که اگر خداوند، خلایق را برای حساب نگاه نمی داشت، همه از شدت آن اهوال به هلاکت می رسیدند. سپس جهنم بر همه، از برّ و فاجر ظاهر می گردد [گردنی از آن بیرون آید که بر همه خلایق محیط شود]. در این حال، خلقی از خلایق خدا باقی نخواهد ماند؛ نه ملکی نه پیامبری مگر آنکه گوید: بارالها به فریادم رس! و تو ای پیامبر خدای می گویی: [ای پروردگار] به فریاد امّت من رس! به فریاد امت من رس!

سپس صراط را بر جهنم قرار دهند که از موی باریک تر و از شمشیر تیزتر است و بر روی آن سه پل است: بر یکی از آن سه پل امانت و رحم (خویشاوندی) است و بر دیگری نماز و بر سومی [عدل] خدای جهانیان که جز او خدایی نیست. در این حال خلایق را مکلّف کنند که از صراط بگذرند. پس امانت و رحم آنها را باز دارد که اگر از آن نجات یابند، نماز ایشان را نگه دارد و اگر از آن هم رهایی جستند، پایان کار با خداوند عالمیان است و این معنای سخن خداست که «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالمِرصادِ». خلایق که بر صراط می لغزند با دست و پا مستمسکی می جویند و ملائک در اطراف آن پروردگار خویش را ندا کنند: که ای خداوند حلیم، نادیده گیر و درگذر و به فضل و رحمت خود بازگرد و سلامت خود را بفرست. خلایق همچون پروانگان به آتش درافتند، و چون کسی به رحمت خدا رهایی یابد بر آن مرور می کند و گوید: حمد خدایی را که به نعمت او اعمال صالح پایان پذیرد و اعمال نیک، پاک از کار درآید و حمد خدایی را که بعد یأس و نومیدی مرا به فضل و کرم خویش از دست تو رهانید.به درستی که پروردگار ما غفور و شکور است.

کلینی در کافی و شیخ صدوق در امالی خویش به همین معنا روایتی نقل کرده اند.

در علل از امام صادق علیه السلام درمورد تفسیر «إِنَّهُم مَسؤُلُونَ» روایت شده است که:

[در روز قیامت] هیچ عبدی گام از گام برنمی دارد مگر این که درمورد چهار مطلب مؤاخذه گردد: درمورد جوانی اش که چگونه آن را کهنه ساخته، درمورد عمرش که چگونه آن را گذرانده، درمورد مالش که چگونه جمع و چگونه صرف نموده، درمورد دوستی ما اهل بیت».

قمّی در تفسیر ش از امام صادق علیه السلام و صدوق در امالی و عیون از پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده اند که: «مسئول عنه همانا ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام است».

در مجمع از پیغمبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که: «مردم همگی وارد آتش می گردند سپس به نسبت اعمالشان از آن خارج می گردند: نخستین شان همچون درخشیدن برق، بعدی همچون وزیدن باد و بعدی همچون دویدن اسب و بالاخره آخری همچون راه رفتن پیاده».

همچنین از پیغمبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که: «آتش در روز قیامت به مؤمن خطاب می کند: زودتر بگذر که نورت لهیب های مرا فرو خوابانده است».

هنگامی که از پیغمبر صلی الله علیه و آله راجع به آیه «إِن مِنکُم إِلَّا وارِدُها ...» سؤال شد، فرمود:

«وقتی بهشتیان به بهشت وارد می شوند، گروهی از گروه دیگر می پرسند، مگر پروردگارمان به ما وعده نداده بود که همگی وارد آتش شویم؟ گروه دیگر پاسخ دهندکه شما وارد شده اید لکن آتش سرد شده بود».

با تأمّل در آنچه گذشت و آنچه به زودی در فصل شفاعت خواهد آمد، معانی این احادیث آشکار می گردد. و اللّه الهادی.

--------------------------------------------

پاورقی:

(1). نساء، آیه 168- 169؛ آنان که کافر و ستمکار شدند هیچگاه خدایشان نخواهد آمرزید و براهی هدایت ننماید، مگر راه دوزخ

(2). صافّات، آیه های 22- 25؛ اینک ستمکاران را حاضر کنید با همسران و آنچه معبود ایشان بودند. و هر چه را که جز خدا می پرستیدند بیاورید و همه را به راه دوزخ کشانید و در موقف حساب نگهداریدشان که در کار خود سخت مسئولند. [از اینان باید پرسید] که چرا شما [در راه دین] به یکدیگر یاری نکردید

(3). مریم، آیه های 68- 72؛ قسم به پروردگارت که آنان را با شیاطین محشور سازیم آنگاه همه را احضار خواهیم کرد تا گرد آتش جهنم به زانو درآیند

(4). سجده، آیه 13؛ و اگر ما با مشیت ازلی می خواستیم هر نفسی را [به جبر و الزام] به کمال هدایتش می رساندیم و لکن وعده حقّ و حتمی من است که دوزخ را البته [از کافران] جنّ و انس پر سازم

(5). فجر، آیه 11؛ کسانی که در شهرها به طغیان و سرکشی پرداختند

(6). همان، آیه های 12- 14؛ پس در آنها (شهرها) بسیار فتنه و فساد برانگیختند تا آنکه خدای تو بر آنها عذاب پی درپی فرستاد. [ای رسول] خدای تو البته در کمینگاه ستمکاران است

طباطبایی، محمد حسین، انسان از آغاز تا انجام، 1جلد، موسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم) - قم، چاپ: دوم، 1388.